نگاهی به مسئله یادگیری (بخش نخست)
در تحصیلات عالی، از شما انتظار می‏رود که نسبت به یادگیری خود مسئولیت بپذیرید. استادان و مدرسان شما از طریق مطالبی که در خلال ‏درس‏ها، سمینارها و کارهای عملی و تحقیقات ارائه می‏شود، چارچوب عامی در اختیار شما قرار می‏دهند. همچنین ممکن است آنان در فرایند یادگیری از طریق معرفی منابع بیشتری برای مطالعه و ارائه پیشنهاداتی درباره فعالیت‏ها و پیشرفت‏هایتان به شما کمک کنند. اما موفقیت نهایی شما در گرو آن است که بدانید چگونه از فرصت‌هایی که برای آموختن در اختیار شما قرار می‏گیرد، بیشترین استفاده را ببرید.
افراد مختلف در موقعیت‏های متفاوتی به بالاترین حد یادگیری دست‏ می‏یابند. این مطلب به شخصیت آنان، تجربیات قبلی آنان در زمینه یادگیری و اهداف، انگیزه‏ها و انتظارات آنان از عمل آموختن وابسته است. اگر به دنبال‏ موفقیت‏ هستید لازم است در اولین فرصت ممکن شرایطی را که در آن یادگیری شما در بهترین حالت قرار دارد، تعیین کنید. همچنین می‏باید تلاش کنید روش یادگیری خود را توسعه دهید به گونه‏ای که بتوانید به نحو کارآمد و مؤثر مطالب را در طیف وسیع‏تری از شرایط و موقعیت‌ها بیاموزید.
این مقاله به شما کمک می‏کند نقطه شروع خود را مشخص سازید همچنین تصویر روشنتری ازمهارت‏هایی که به تکمیل آنها نیاز دارید، در اختیار شما می‏گذارد. برای سهولت، یادگیری به دو مرحله مجزا تقسیم شده است:
1. گردآوری‏اطلاعات؛ 2. پردازش معرفتی اطلاعات.

1. گردآوری اطلاعات
در مرحله نخست یادگیری، افراد از مهارت‏های خود در شنیدن، درک مطلب، پرسش، خواندن و برقراری ارتباط استفاده می‏کنند تا داده‏ها و اطلاعات جهان خارج را گردآوری کنند. نظریه‏پردازان یادگیری معتقدند که غالب اشخاص در موقعیت‏های مختلفی که با آن مواجه می‏شوند راه‏های خاصی را برای یادگیری برمی‏گزینند. برای مثال، در سمینارها برخی از دانشجویان‏ ترجیح می‏دهند در صندلی خود آرام نشسته، به مطالب ارائه شده گوش کنند، در حالی که گروه دیگری ترجیح می‏دهند که به صورت فعال در بحث و گفت‏وگو مشارکت جویند. این مسأله ممکن است به مهارت‏های خاص افراد مانند شنیدن، پرسش کردن و ... وابسته باشد. همچنین ممکن است از شخصیت و مهارت‏های آموزشی قبلی آنان سرچشمه گیرد، مانند اینکه آیا در دوران تحصیل در مدرسه از آنان خواسته شده ‏است که در بحث‏های کلاسی شرکت کنند یا آنکه آموزگار آنان در طول کلاس صحبت می‏کرده و آنان صرفاً شنونده بوده‏اند؟
مطب بعدی به شما کمک می‏کند تا راه مطلوب خود را برای گردآوری ‏اطلاعات برگزینید.
چگونه اطلاعات را گردآوری کنید
تمرین: درباره یک موقعیت آموزشی که اخیراً در آن قرارگرفته‏اید - مثلاً یک کلاس‏درسی، یک کارگاه عملی، مطالعه شخصی یا تمرین گروهی - بیاندیشید و پاسخ‏های خود را به پرسش‏های زیر مورد تأمل قرار دهید:
* به چه جنبه‏ای از این موقعیت علاقه داشته‏اید؟
* چه جنبه‏ای از این موقعیت برای شما مطلوب نبود؟
* درباره یادگیری در چنین موقعیتی چه احساسی داشتید؟
* چرا چنین بود؟
درباره پاسخ‌های خود با سایر دانشجویان گفت‏وگو کنید تا ببینید چگونه امور مطلوب و نامطلوب در نزد آنان با امور مطلوب و نامطلوب در نزد شما تفاوت دارد. مثال زیر نشان‏دهنده نوع پاسخی است که شاید شما به پرسش‏های بالا داده‏ باشید.
نمونه‏ای از یک پاسخ
«توجه اصلی من به این بود که چارچوب نظری بحث را از راه‏ گوش ‏دادن دقیق و یادداشت‏برداری از مهم‏ترین نکات درس درک‏ کنم. اما از آنجا که فرصت کمی برای تأمل در اختیار داشتم، نتوانستم نحوه ارتباط نظریه و عمل را در این بحث بررسی کنم. در نتیجه، نتوانستم مشارکت مفیدی در بحث کلاسی داشته باشم و در بیشتر اوقات ساکت بودم.»
یادداشت کردن اینکه احساس شما درباره یک موقعیت خاص یادگیری چیست، به شما کمک خواهد کرد که روش یادگیری مناسب خود را شناسایی کنید. در مثال بالا، دانشجو آشکارا ترجیح داده‏است که از طریق گوش‏دادن به دیگران و بدون شرکت در بحث، مطالب مطرح شده در کلاس را بیاموزد. اما او خاطر نشان می‏کند که اگر فرصت مناسب برای تفکر درباره آنچه که استاد گفته بود داشت، احساس می‏کرد آمادگی بیشتری برای مشارکت در بحث‏ کلاس را دارد.
برخی از نویسندگان معتقدند که چهار روش پایه و اساسی برای یادگیری وجود دارد. توصیفات زیر را مطالعه کرده، بکوشید تا معین کنید کدام یک دقیق‏ترین توصیف را از روش منتخب شما برای فراگیری ارائه می‏دهد. زمانی که روش یادگیری مناسب خود را شناسایی کردید فنونی را برای پیشرفت و توسعه روش مزبور به شما پیشنهاد خواهیم کرد.
الف- فراگیر فعال:
* از تجربیات و چالش‏های جدید لذت می‏برد.
* در موقعیت‏هایی که می‏تواند در طیف وسیعی از فعالیت‏هایی که‏ تدریجاً در معرض تغییر هستند شرکت کند، احساس موفقیت و پیشرفت می‏کند.
* از اینکه از طریق اداره یک بحث یا ارائه یک کنفرانس در کانون توجه دیگران قرار گیرد، لذت می‏برد.
* از فرصت‏ها استفاده می‏کند تا در خلال گفت‏وگو و کنش متقابل با دیگران افکار و عقاید خویش را ارتقا بخشد.
تقریباً مؤثرترین شیوه یادگیری برای یک فراگیر فعال، شرکت در کارهای گروهی، گفت‏وگوها، سمینارها، کارگاه‏ها و شبکه‏های مطالعاتی‏ است.
* از اینکه نقش منفعلی در یادگیری داشته باشد، ناخشنود است.
* از انجام وظایف و تکالیف اجباری لذت نمی‏برد.
* از همگون‏سازی و تفسیر مجموعه بزرگی از اطلاعات پیچیده لذت نمی‏برد.
* ترجیح می‏دهد که به جای فعالیت فردی، در کار گروهی شرکت کند.
تقریباً کم‏اثرترین روش یادگیری برای یک فراگیر فعال، آموختن از طریق سخنرانی استاد در کلاس، شرکت در کلاس‏های آزمایشگاهی (وقتی که روش آزمایش از قبل تعیین شده باشد) و به تنهایی خواندن، نوشتن و اندیشیدن است.
ب- فراگیر اندیشه‏ورز:
* دوست دارد پیش از تصمیم‏گیری فرصتی برای اندیشیدن و تأمل ‏ورزیدن درباره تمام نتایج آنچه که می‏شنود یا می‏خواند داشته‏ باشد.
* ترجیح می‏دهد در خلال بحث‏ها در حاشیه قرار داشته باشد.
* به جای مشارکت ورزیدن، از راه گوش‏دادن به دیگران و از طریق مشاهده می‏آموزد.
* از اینکه به صورت مستقل کار کند لذت می‏برد.
* ترجیح می‏دهد که همواره کار جامع و دقیقی ارائه دهد نه آنکه برای ارائه به موقع کار خود از راه میان‏بُر برود!
* تقریباً مؤثرترین روش یادگیری برای فراگیر اندیشه‏ورز آموختن از راه فعالیت فردی، درس استاد و مطالعه مستقل است.
* دوست ندارد او را به شرکت در بحثی که از ابتدا تمام جوانب آن رابه دقت بررسی نکرده‏است، مجبور کنند.
* دوست ندارد او را با عجله از یک فعالیت به فعالیت دیگر منتقل‏کنند.
* نگران است که تا فرا رسیدن مهلت مقرر برای تحویل تکالیف درسی، او را مجبور کنند که کاری بدون تأمل و اندیشه دقیق ارائه دهد.
تقریباً کم اثرترین روش یادگیری برای فراگیر اندیشه‏ورز، یادگیری از طریق یک فعالیت خودجوش، مانند مباحثه‏های گروهی خودجوش است‏ که فرصتی برای برنامه‏ریزی و آماده‏سازی دقیق در اختیار شخص نمی‏گذارد.
ج- فراگیر نظریه‏پرداز:
* زمانی که شخص با الگوها و نظریه‏ها سر و کار دارد، یادگیری‏ مؤثرتری دارد.
* از اینکه در روابط میان آرا، مباحث و مفاهیم به کاوش بپردازد لذت می‏برد.
* در پی آن است که از معقول بودن و منطقی‏بودن استدلال‏ها و روش‏ شناسی‏هایی که اساس نظریه‏ها را تشکیل می‏دهند مطمئن شود.
* از راه مشارکت در موقعیت‏های پیچیده رشد می‏کند.
* دوست دارد فعالیت او هدف معین و روشنی داشته باشد.
تقریباً مؤثرترین روش یادگیری برای فراگیر نظریه‏پرداز، یادگیری از طریق بحث کردن درباره نظریه‏ها با دانشجویان هم‏دوره‏ای یا استادان خود یا مطالعه و نقد کتاب‏ها و مقالات است.
* دوست ندارد در موقعیت‏های سازمان‏نیافته‏ای که فاقد هر گونه چارچوب نظری یا مفهومی روشن‏اند، درگیر شود.
* به مطالبی که فاقد مبنای روش‏شناختی معقول‏اند، با دیده شک و تردید می‏نگرد.
* با واقعیت‏های عینی راحت‏تر از عواطف و احساسات شخصی‏کنار می‏آید.
کم اثرترین روش یادگیری برای فراگیر نظریه‏پرداز یادگیری از راه طرح پرسش‏های بی‏سرانجام، تمرین مهارت‏ها و ... است.
د- فراگیر عمل‏گرا:
* از آمیختن فنون عملی که با حوزه کاری و شغل آینده او مرتبط هستند لذت می‏برد.
* به دنبال یافتن ارتباط نظریه‏ها با عمل است.
* دوست دارد آموخته‏های خود را از طریق حل مسائل عملی استحکام بخشد.
* علاقه‏مند است ضوابط روشنی برای عمل در اختیار داشته باشد.
مؤثرترین روش یادگیری برای فراگیر عمل‏گرا از راه طرح‏های‏عملی، تجارب کاری، حل مسائل عملی، تجربیات آزمایشگاهی و ... است.
* علاقه‏ای به یادگیری در موقعیت‏هایی که اطلاعات به‏دست آمده بیش از اندازه نظری است ندارد.
* به یادگیری در موقعیت‏هایی که در آن نمی‏تواند کاربردی عملی ‏برای اطلاعات بیابد علاقه‏مند نیست.
کم‏اثرترین روش یادگیری برای فراگیر عمل‏گرا یادگیری از طریق بحث‏های نظری و امثال آن است.
هر چند ممکن است جنبه‏های مختلفی از شخصیت خود را در چهار گروه یاد شده بیابید، احتمالاً ویژگی‏های یکی از این گروه‏ها به گونه‏ای است‏ که احساس می‏کنید بهتر از گروه‏های دیگر وضعیت شما را توصیف می‏کند. این گروه بیانگر همان روش مطلوب و مؤثر شما برای یادگیری است و موقعیت‌هایی را که در آن می‏توانید یادگیری مؤثر یا غیرمؤثر داشته باشید مشخص می‏کند.
به یاد داشته باشید که ممکن است در آغاز کار با مشکلاتی روبه‏رو باشید و چنین نیست که ضرورتاً همه فنون و روش‏ها برای شما مناسب باشد. به تجربه کردن و آزمودن روش‏ها ادامه دهید تا زمانی که به روشی که با شما تناسب دارد دست یابید و از آن پس آن را تداوم دهید تا به صورت طبیعت ثانوی شما درآید.
ادامه دارد...
                                                                                                                     نشریه معارف شماره 28 ـ مرداد و شهریور 84

پیام نوروزی 1390 رهبر معظّم انقلاب اسلامی«مدظلّه‌العالی»